Linguas que non serven

Dicía o outro día que na escola nos roubaron a historia, e case como de pasada dixen que tamén nos roubaron a lingua. Por suposto non se pode agochar unha lingua como se agochan os feitos históricos, e para roubarlle a súa lingua a un pobo non podes andar con sutilezas, hai que ir á brava. Sabemos que durante séculos a lingua da administración foi exlusivamente o castelán, sabemos que despóis da explosión literaria do rexurdimento e da guerra se deixaron de publicar libros e prensa en galego e non por vontade dos escritores, e aínda así hai quen dí que o galego nunca estivo prohibido. Ben, eles saberán por qué o din e seica é verdade que non houbo lei que o prohibise formalmente. Non o sei por que non o vivín nin teño interese en andar a raxtrexar leis que xa non rexen, pero o que me contan os que sí o viviron é outro conto. Cóntanme que nas escolas non se deixaba ós nenos falar na súa lingua, que eles chamaban dialecto e que era de pailáns e xente inculta, e se lles obrigaba a falar o fermoso e cultísimo castelán.

Cando era neno xa non se nos prohibía falar galego, porque os máis de nós xa non o falabamos. Conseguiron que unha boa parte da miña xeración non só perdese a fala dos seus ancestros, senon que se avergoñase dela. Eu tiña xa trece anos, se non lembro mal, cando con non poucos atrancos se empezóu a ensinar ó galego nas escolas, aínda que con menos horas de clase que o castelán, que era o verdadeiramente importante. Aínda así houbo unha morea de protestas dos pais e dos propios rapaces. Non de pais e rapaces do resto de España, iso vai por descontado, senon de pais e rapaces galegos que xa asumiran que o galego era de pailáns e que estudialo non servía para nada. Tal como o escribo lembro que mo dixo, por suposto en castelán, unha compañeira de entón.

Aquí é onde entramos no asunto que quixera discutir. Salvo a xente de fora que non sabe do que fala pero ten o atrevimento da iñorancia, xa non oio a ninguén dicir que o galego é un dialecto. Tamén hai tempo que non oio dicir a ninguén que o galego é de pailáns, sexa porque ninguén o pensa xa ou porque o pensan pero non son quen a dicilo. Pero aínda hoxe hai xente, xente galega, que di que o galego non serve para nada e que non ten senso aprendelo nin ensinarllo ós nenos. Din que xa temos o castelán, que falamos todo-los españois e centos de millóns de persoas en todo o mundo e que non hai que perder tempo en aprender unha lingua minoritaria coa que non se vai a ningures. En realidade a min tanto me ten a utilidade do galego, a fin de contas aprendemos a cotío cousas que non serven para nada. Eu, sen ir máis lonxe, sei xogar ó mus. Pero tamén me toca os collóns, con perdón da expresión, que se despreze o que para mín é valioso, así que imos ver que hai de verdade nisto.

Imos comezar por decatarnos de que hai dous xeitos de ve-lo asunto. O galego é unha lingua minoritaria dentro de España e do mundo, é certo e non se pode negar. Tamén podemos decatarnos de que é o mesmo tempo unha lingua maioritaria, a que falan a maioría dos galegos. Exactamente igual que o castelán é a lingua maioritaria en España e outros paises, pero é o mesmo tempo unha lingua minoritaria que fala menos do dez por cento da humanidade. E podemos pensar que o galego non serve para nada, pero eu prefiro pensar doutro xeito e decatarme de que o galego serve para todo: para falar, expresar ideas, sentimentos, transmitir e recibir coñecementos, escribir poemas ou cantar. Por suposto podemos facer todo iso en castelán, que tamén serve para todo, ou pensar que puidendo facelo todo en galego o castelán non nos serve para nada. Como dicía o poeta en fermosísimo castelán: "nada es verdad ni mentira, todo es según el color del cristal con que se mira".

Tamén é verdade, e tampouco o vou negar, que o castelán permíte que nos comuniquemos con moitísima máis xente que o galego e que xa é unha lingua común para toda a xente de España. Agora ben, se a cuestión é ter unha lingua común para falar con toda a xente posible sobran todos os idiomas menos un, só hai que decidir con cal quedamos. Unha escolla lóxica sería o chinés, que xa fala a quinta parte da humanidade: todo iso levamos gañado. Ou ben o inglés, con menos falantes pero máis internacional. Se isa é a cuestión deberamos escoller unha das dúas, deixarnos de parvadas e suprimir o ensino tanto do galego como do castelán xa que ningunha das dúas serve para nada.

Pero a verdade é que a cuestión non é isa e nunca o foi. Falar unha lingua non se reduce a unha cuestión de utilidade, nin o empeño de séculos en facernos avergoñar da nosa ven de ahí. Ven do mesmo que veu o roubo da nosa historia, do intento dos estados-nación de presentarse a sí mesmos como eternas unidades monolíticas. O estado-nación non pode admitir que as dúas verbas, estado e nación, teñen significado por separado e non son equivalentes. Non poden porque entón terían que ousar pensar que pode haber un estado-nacións, e cren que iso é abri-la porta ós independentismos. Como dixen sobre a historia, lóxica de parvos e pusilánimes que non entenden que xentes diferentes queiran vivir xuntas. Non se decatan de que cando un asoballa ó outro é cando o asoballado vai aproveitar a máis pequena oportunidade para marchar.

A lingua non é cuestión de utilidade, senón de cultura e identidade. Boto unha ollada ó meu redor e vexo que teño un bó feixe de cousas sen utilidade: cadros, fotos, discos, un puzle, trebellos de xadrez. Boto unha ollada á miña rutina e vexo que fago a cotío cousas sen utilidade: ler unha novela, escoitar música, ve-la tele, escribir este caderno virtual. Bótome unha ollada a mín mesmo e vexo que aprendín moitas cousas sen utilidade: cancións, xogos, chistes, acertixos. Podería pasar sen todas esas cousas, non ía morrer e tampouco me van levar a ningures. Pero sen todo iso non sería eu, sería outro. Un outro mellor ou peor, pero de seguro máis pobre e máis triste.

España podería pasar sen o castelán, e Polonia sen o polaco. E Galicia podería pasar sen o galego, e sen gaitas nin pandeiros, muiñeiras nin alalás, sen hórreos nin pazos, sen Rosalía e sen Pascual Veiga, e sen moitas cousas máis. Pero entón xa non sería Galicia, sería outro pobo máis pobre e máis triste. Nin tampuco España sería España sen os galegos e a súa cultura. Tamén ela sería máis pobre e máis triste. As nosas linguas, as dúas, fan de nos o que somos. Renunciar a unha delas é renunciar a unha parte de nós.

Así que, señores apoloxetas da utilidade, podedes insistir canto queirades que eu non vou renunciar a ningunha das miñas linguas nin avergoñarme de ningunha delas. E na pequena medida en que de mín dependa o galego seguirá nas escolas, porque estudalo ten tanta utilidade ou tan pouca como estudar historia, arte, música, literatura e tantas cousas que serven para que sexamos quen somos. Que servan ou non para algo máis tanto me ten. A mín espántame o voso pequeno mundo de utilidade, o voso pequeno, pobre e triste mundo de formigas. Non querería vivir nel, quero vivir neste mundo grande, rico e fermoso cheo de linguas minoritarias que non serven para nada servindo para todo. E que siga contribuíndo a esa riqueza este pequeno recuncho que chamamos Galicia.

Roubáromme a historia

Como a moita xente da miña xeración e das anteriores, cando era neno me roubaron a historia. E custóume moito recuperala; tívena que ir buscar cachiño a cachiño, un anaco aquí e outro alá, e aínda hoxe non a recuperei enteira nin sei moi ben quenes foron os ladróns. Porque, veredes, se roubas cartos es un ladrón e se te collen vas o cárcere, se roubas moitos cartos es un financeiro e é máis difícil que te collan pero tamén podes ir ó cárcere. Pero a historia, a cultura en xeral, pódese roubar impunemente. Seica por que nós mesmos non lle damos valor; a fin de contas a cultura non se come, pódese vivir sen ela. De feito, hai xente que xamáis se chega a decatar de que lles roubaron, ou peor aínda, que se lles devolves o roubado pensan que os queres timar e darlles gato por lebre. "¿Qué historia inventada me vienes a contar?" din, porque adoitan falar castelán sen decatarse tampouco de que nos roubaron tamén a lingua, "La historia verdadera es la que me enseñaron en el colegio".

Pois é moi triste dicilo, pero foi precisamente na escola onde nos roubaron. Non os mestres, a meirande parte deles seguramente instrumentos inconscentes tan expoliados coma nós polos ladróns, pero algúen o fixo. Alguén decretou o que debía e o que non debía figurar nos libros nos que estudamos, e o que, non puidendo deixar de figurar porque se notaría moito o roubo, debía figurar o menos posible. Valgan de exemplo os libros nos que estudiei eu, e que aínda conservo.

Hai nestes libros unha boa extensión de páxinas adicadas á cultura ibera, cousa perfectamente lóxica e natural pola súa importancia. E dentro do relato dos iberos, un paragrafiño moi breve, case posto como de casualidade, nos informa de que no noroeste existía outra cultura, a castrexa, que era moi primitiva posto que non coñecían a escritura. E xa está, iso foi todo o que os ladróns me deixaron de séculos da miña historia.

Chegan os romanos e, polo visto, chegan todos de golpe e a todo-los rincóns, porque o libro non fai diferencia algunha entre a Tarraconense, a Bética ou a Gallaecia. Romanízase a península, toda ela por igual. Se fala, por suposto, dos herois da resistencia fronte a Roma porque reforzan o orgullo patrio, pero poñendo bo coidado de omitir as matanzas e abusos, non sexa que a civilizada Roma da que din que somos herdeiros pareza máis bárbara que os barabaros ós que asoballaron.

Logo chegan os suevos e, segundo o libro, chegan e se van. Entre as moitas páxinas xustamente adicadas ós visigodos, dúas liñas para os suevos: unha para dicir que chegan no 411, outra para dicir que son vencidos polos visigodos no 585. Nos 174 anos que median deberon estar a durmi-la sesta, porque o libro non di nada máis.

Pero a mellor parte, sen dúbida, ven coa edade media. Aquí os ladróns quedaron con todo. Da invasión musulmana só se salvou unha pequeniña franxa no Cantábrico, o reino de Asturias, aínda que as crónicas musulmanas falan do reino de Galiza e din de Pelayo que era natural de Oviedo, en Galicia.  Pero non hai que facer caso deses mouros, tal reino non existiu, o libro nin sequera o menciona e Galicia foi reopoboada moito despois polos reis de Asturias. Aquí hai que dicir que os ladróns andiveron pouco finos, porque coa miña mentalidade de neno me preguntaba "¿e que quedou deserta?". O libro non o aclara, como tampouco aclara a orixe de Portugal. Non se pode mencionar a división en dous condados dun reino que non existiu.

Podería seguir, pero xa vos faredes unha idea do que quero dicir cando afirmo que me roubaron a historia: que a historia que me ensinaron non era a miña. Cheguéi a mocidade "sabendo" a historia de outros. Podo entender a razón, é dodado. Todo-los estados-nación tentaron e tentan presentarse a sí mesmos ante o mundo e ante os seus cidadáns coma unha unidade canto más antiga mellor, case como unha predestinación; todo canto reforce esa idea ten que ser potenciado, todo canto a contradiga minimizado ou borrado. Non deixa de ter a súa lóxica pero é, ó meu xeito de ve-las cousas, unha lóxica de parvos e pusilánimes. ¡Canto máis grande é a unidade acadada pola vontade conscente de xentes e pobos ceibes!

A estas alturas do conto xa é un pouco tarde para esixir responsabilidades, que en realidade tampouco me importan. Ben sei que a lei non vai castigar ós que lle rouban á xente a cultura cando apenas pode protexer ós que lles rouban o sustento. Só desexaría dúas cousas: que non lles rouben a historia ós nenos de hoxe e, se pode ser, que que me devolvan a mín o que é meu porque penso acabar de recuperalo en calquera caso.